Yeni Bir Sürü Kutu

Konuk Yazar: Mukadder

Görsel: Shirin Neshat

Reçel’de birkaç ay önce çıkmış bir yazı ne zamandır aklımda dolanıp duran soruları daha da alevlendirdi. Yazıda, Kartal-Kadıköy metrosu kalabalığında kitabını okumaya çalışırken, anladığımız kadarıyla seküler mahalleden yaşça büyük bir kadın tarafından küçümsenerek uyarılan başörtülü bir kadının iç sesini dinliyoruz. Kullanılan dil nedeniyle, dindarlığı üzerinden bu muameleye maruz kaldığını düşünüyor yazar, artık bu tür bir ayrımcılığın yaşanmadığına dair inancı kırılıyor ve 28 Şubat’ın – demek ki hâlâ – devam ettiğini düşünerek bitiriyor yazısını. Birazdan okuyacağınız yazı ise, Türkiye’de mazlumluk, mağduriyet, çoğunluk, azınlık, egemen ve ezilen olma hallerini anlayışımıza dair sorular sormaya, sordurtmaya çalışan bir yazı. Dünyanın ve Türkiye’nin geldiği bu yerde tek umudum konuşmanın, dinlemenin, anlamanın hukuku olduğu için de, Reçel’i takip edenlerin takdirine sunuyorum.

O ya da bu nedenle önyargılı yaklaşılan bir kimlikle yaşıyorsanız, günlük hayatta yaşadığınız küçüklü büyüklü ayrımcılığın yanında, yapmak ve olmak istediğiniz şeyler önünde engellerle karşılaşmanız da olası. Bu kimlik sizin için önemliyse ve dahi insanların sizle alakalı gördüğü ilk şeylerden biriyse önyargının etkisi çok daha yoğun hissedilir, tabiri caizse beynin içinde bir kontrol memuru sürekli biçimde önyargılı bir davranışa maruz kalıp kalınmadığını kontrol eder. Konu haliyle sosyal bilimcilerin ilgisini çekiyor. Örneğin, bir grup sosyal psikolog bir grup sosyal psikolog [1] ayrımcılığın kişiler üzerindeki etkisinin kimlikten kimliğe değişebildiğini bulmuş. Yani bir yanınızla hissettiğiniz haksızlık diğerinden daha önemli hale gelebiliyor. Aklıma bir çalışma için görüştüğüm kadınlardan birinin tespiti geliyor: Başörtülü kadınlar için, muhafazakar dindar kesimde kadınlıkları üzerinden verdikleri kavga, dindar kimlikleri nedeniyle maruz kaldıkları önyargı ve ayrımcılıkla savaşmaktan daha başedilebilir, diyordu. Belki kadın ve dindar olmak birbirinden bu kadar kolay ayrılacak şeyler değil ama tespit önemli ve çok ince bir yere işaret ediyor. Grup içinde erillik ve geleneksel muhafakazar kültüre karşı duyulan tepki, görünürlüğü az olsa da giderek artarken; geçmişin eğitim ve yaşam gaspinin, eşit görülmeyen bir kadınlık hali ve hafızasının etkileri, evet, hâlâ devam ediyor. Sisteme dair neredeyse tüm yapısal engeller aşılmış olsa da, bu uzun sürmüş dışlanmanın sızısı, içselleştirilmiş bilgisinin davranışa etkisi sürüyor. Geçmişe, özellikle 90’lara dönmenin korkusu ağır basıyor; eleştirinin sesi yükselmiyor. Kol kırılıyor, yen içinde kalıyor. Kişilerin içinde yaşadığı bu kırılmışlık, güvensizlik ve kızgınlık – özellikle kadınlar için söylüyorum – istenirse eğer anlaşılabilir hislerdir.

‘Mağdur’

Diğer taraftan, kişiler seviyesindeki hissiyattan ayrı bir yerde ama ısrarla aynı şey gibi sunulmaya çalışılan bir politikacı dili var. Siyasetçilerin, fikir önderlerinin, televizyon programcılarının ülkede olan biten her şeyi açıklamakta sıklıkla kullandığı büyük bir siyasi anlatı. Başörtü mağduriyeti önemli bir parçasını oluşturuyor, ama daha başka olayları ve zamanları da kapsayan bir mağdur anlatısı bu. Mazlum grup hayli homojen. İçinde bir sınıf ayrımı yok, kadın-erkek ayrımı yok, muhafazakarı demokratı yok, bu kişilerin arasında herhangi bir görüş ayrılığı yok; sadece dindarlık ortaklığı var. Bunun karşısında görülen seküler kitle de elbette aynı derecede homojen çiziliyor. Bu içindeki çeşitliliği görmemizi imkansız kılan sema, zaman içinde kendini doğrulama konusunda hayli yol katetti üstelik. Geçmişte bazı haklardan mahrum bırakılmış, ayrımcılığa uğramış – hadi söyleyelim – mağdur edilmiş olmak bu ülkenin bir kısım insanı için kişisel hayatlarının veya kolektif hafızalarının doğru bir tarifi. Dolayısıyla, bu konuya yaklaşımda önemsemez, küçümser ya da kibirli bir tavır gördüklerinde, semanın çizdiği ikili dünyanın kodlarına daha da ikna oluyorlar. Diğer bir kısım insan içinse anlaşılması çok zor ve öfkelendirici bir kavram. Mazlumluk anlatısıyla yapılan açıklamaların ve uygulanan politikaların incittiği, korkuttuğu, bazense ciddi şekilde zarar verdiği bu insanlarda birikmiş bir öfke var. Zaman zaman şaşkın ve gerçek bir merakla soruyorlar: “Gerçekten hala mağdur olduklarını düşünüyorlar mı?” İşte sema bu ya, bazıları da diyor ki “sizin yaşadığınız ne ki bizim yaşadığımızın yanında, hatta siz ne yaşıyorsunuz ki?” Bitip tükenmeyen bir laf dalaşı. Konuşmalar iki tarafın birbirini dinlememesinin de ötesinde, birinin gerçekliğini diğerinin anlamadığı, dahası gerçek dışı bulduğu bir hal alıyor. Yazının başında konu ettiğim yazıya gelen bir yorumdan alıntı yapacağım ama merak edenler diğer yorumlara da bakabilirler: “…bu toplumdaki kadınların %70’ı başını kapatıyorken, toplumun çok büyük çoğunluğu muhafazakârken, hiç azımsanmayacak bir kesim başı açık kadını ahlaksız diye yorumlarken ve dahası bazı şehirlerde bırakın etek giymeyi baş açık dolaşmak bile tedirgin ediciyken nasıl başörtülüler kendilerini bu kadar mağdur hissedebiliyor bazen (benim vurgum) şaşırıyorum.” Bazen diyor, demek hala umut var.

‘İmtiyazlı Çoğunluk’

Ani bir kurgu darbesiyle, darbe teşebbüsü sonrasında canım ablamla yaptığım bir sohbete dönüyorum. Ama konumuz yine aynı, yine bir çeşit gruplar arası iletişimsizlik. Darbe gecesi neden çoğunlukla dindar insanlar sokağa çıktı sorusunu tartışıyoruz. Ben okunan şelaların, sokaktaki tekbir seslerinin bazı insanları evden çıkmaya korkar hale getirmiş olabileceğini söylüyorum. “Neden” diye soruyor ablam, “neden bu insanları hep böyle saldırgan kitleler olarak görüyorsunuz?” Bir an sorusunun farkına varıyorum, demek ki selalardan ve tekbirden korkulacağı ilk analizde gelmiyor aklına ve dolayısıyla geriye sokağa çıkan insanların küçümsendikleri seçeneği kalıyor[2]. Bense bu korkunun olası nedenlerini anlatmaya başlıyorum. Ülke tarihinde öteki sayılan gruplara karşı uygulanan katliamlar, linç girişimleri ve toplu şiddet olaylarında mobilize edilen insanların belirli bir profil taşıdığını; dini sloganların kullanıldığı Sivas Katliamı gibi olayların insanların zihninde bir daha çıkmamacasına yer eden resmini hatırlatıyorum. Elbette biliyor bunları ve anlıyor bunun da bir faktör oluşunu. Dedim ya, aklına ilk gelen açıklama o değil. Ama işte bu başka birilerinin aklına ilk gelen şey.

Bir başka açıdan düşününce, orduya duyulan bir korku da var. Bir kısım insana apaçık gelen “asker sokağa inerse karşı(sına) çıkana ateş acar” bilgisi, sokağa çıkan insanların önemli bir çoğunluğunda olmayan bir bilgiydi belli ki; şaşırıldı, dehşete düşüldü. Korkulmayan şeyler toplumdaki imtiyaza dair ne anlatır bize? Bu kapsamda, Sünni dindarlığın, etnik Türklüğün, muhazakarlığın ve erkekliğin kazandırdığı avantajları da düşünmeli insanlar. Sokakta, çarşıda, pazarda, komşuluk ilişkisindeki kolaylıktan; makbul vatandaş hissinden; polisten, sokak lıncinden korunaklı olmanın ne demek olduğunu düşünmeli. Bu güvenli ağın dışındakileri, bu avantajlardan sistemli olarak dışlanan insanların mağdurluklarını dinleyince ne düşünüyoruz mesela? Düşünmek istiyor muyuz?

Burdan nereye gidilir?

Trende kitap okurken – belki hepimizin öyle ya da böyle aşina olduğu – bir ‘teyze’ hareketiyle ‘cahil’ ilan edilmiş bir kadının 28 Şubat’a varan düşüncesiyle ne alakası var peki tüm bunların? Yazının buraya kadar olan kısmında, birbirinin korkusundan habersiz insanların birbirine yabancı gelen tepkilerini anlatmaya ve mağdur-imtiyazlı kavramlarının esasen daha katmanlı olduğunu söylemeye çalıştım. Şimdi biraz fazlaca doğrudan sorayım: Geçmişte dindar insanların, özellikle kadınların, yaşadığı haksızlığı politikanın betonlaştırıcı dilinden ayırmanın, hakkıyla üzülmenin veya hesaplaşmanın bir yolu hala var mı? Belki o güven sağlanınca, o eşik asılınca, mağdurluğun dilinden, çoğunluk olduğunun bilincine ve sorumluluğuna çıkan bir yol gözükür mü?

Şimdi acilen birbirinden kopmuş gerçeklikleri birleştirmemiz; bu eski ve yıpranmış seküler-dindar kimlikleriyle konuşmayı bırakmamız; okuduğumuz dinlediğimiz kanalların insanların dışına çıkmamız gerekiyor. Reçel bunu kadınlar arasında denemenin bir platformu olabilir mi? Geçenlerde yine burda bir geçenlerde yine burada bir yazar az yazılmış konuşulmuş bir ortaklığını bulmuş memleketin – vasatlığımızı, yarım yamalak fikirlerimizi, davranışlarımızı. Hepimizin şefkatle bakacağı, hatırlayacağı yaşam anlarından bahsetmiş. Öyle anlatıyor ki deneyimini, ‘mazlum’a, ‘cahil’e, ‘yozlaşmış’a ya da işte hazır başka bir kategoriye sokamıyoruz sesini; bir kampa sokup dinleyemiyoruz. Belki şöyle diyor yazar: Söylemlerin betonundan kaçalım, gündeliğe inelim, unuttuğumuzdan çok benzerlik bulabiliriz orada. Sonra başka bir gün, o habis tecavüz yasası gündem olduğunda, elim ayağım titreyerek Reçel’in sayfasında buluyorum kendimi, “nolur” diyorum “bir şeyler yazsalar”. Daha çok insana, benim ulaşamayacakalarıma da ulaşır çünkü Reçel. Sonrasında elbette birisi yazıyor ve ufak bir fikir alışverişi yürüyor yazının altında.

Küçümseniyor böyle şeyler. Mahallelerimizin çok bilenleri tarafından birbirimize boş yere umut bağlamakla suçlanıyoruz. Böyle küçük temasların etki edemeyeceği daha büyük gelişmelerin olduğu söyleniyor. Belki de haklılar, belki geç her şey için. Ama işte hayal de mi kuramayacağım? Bir gündem olduğunda, ya da birisi bir deneyimini fikrini paylaştığında dinlemenin anlamanın mekanı olabilir bu platform. Üzülen, dert eden, nefret etmeyen, sövmeyen, hakaret etmeyen, birbirinden farklı kadınların birbirini dinlediği bir yer olabilir. Hazır kutulara koymayız birbirimizi ya da yeni bir sürü kutu yaratırız. Birimizin söylediğinden olay çıksa, diğeri “dur bakalım ya, yanlış anlaşılmıştır” diyebilir. Ya da birbirine zıt hatta kızgın iki insan bir konuşmanın sonuna fikirlerini gözden geçirmiş olarak gelebilir. Birbirimize güvenmeye başlayınca umutlanabiliriz.

O metrodan kötü hissiyle çıkan arkadaşa tüm samimiyetimle sormak isterim: Sence bir gün bu aşağılanma, hor görülme, ötekileştirilme hissi aşılacak mı? Hiç konuşabilecek miyiz?

Hikâyenin sonunda tatlı bir teyzem var, tüm hislerime tercüman oluyor: “Takma kafana kızım, o kime olsa çatacaktı”.

—————————————

[1] Remedios, Chasteen ve Paek tarafindan 2011 yılında yayınlanan “Not all prejudices are experienced equally: Comparing experiences of racism and sexism in female minorities” (“Tüm ayrımcılıklar aynı şekilde deneyimlenmiyor: Kadın azınlıkların ırkçılık ve seksizm deneyimlerinin karşılaştırması”) makalesinde.

[2]  Ablamın bahsettiği küçümsemenin hiç olmadığını söylemiyorum; söylesem onun hayat deneyimine, benim şahitliğime, ikimizin bilgisine ihanet ederim. Sadece bir olayın birden fazla açıklaması olabileceğinden, o açıklamaların bizi başkalarının bakış açısına, deneyimine yaklaştırmasından bahsediyorum. Bunları da düşünmeliyiz diyorum.